Hans Venhuizen approached me in 2005 to look into ways in which the ancient roman frontier line running through the Netherlands (the Limes) could be activiated in the planning and design of a new park between Arnhem and Nijmegen. I worked on this project while at Eenopeen landschapsarchitecten in Amsterdam together with Saline Verhoeven. This is an essay on the project published by Hans in a cahier in 2006 entitled ‘Limes – the future of the past’. Sorry to you non-dutch readers..
De Limes transformeerde het rivierengebied tot een moderne en dynamische eenheid met een eigenzinnige structuur, beeldtaal en organisatie: het eerste Europese cultuurlandschap.
De Homo Limes is mobiel, openminded, vindingrijk, ondernemend, geëmancipeerd en Europeaan. De mobiliteit en communicatie die cruciaal waren voor de Limes bepalen nog steeds het beeld van het Limes-landschap. Het project voor Europese investeringen in het rivierengebied is natuurontwikkeling gekoppeld aan de waterproblematiek.
De cultuurhistorische vindplaatsen zijn de sleutel tot het Limes-landschap. KAN & Europa
Het Landschapspark Over- Betuwe maakt deel uit van het moderne Europese Limes-landschap langs de Rijn en de Donau. Dit cultuurlandschap wordt nog steeds bewoond door de Homo Limes–mensen die langs de grote rivieren leven. De karakteristieken van de Homo Limes en dit landschap scheppen de condities voor de profilering, het programma, de structuur, de ontsluiting en de detaillering van het parkgebied.
Limes Europa 200AD
De ligging van de Limes is gegeven door de natuurlijke landschaps- grens van de grote rivieren. Als militaire opera- tie zorgde de Limes voor een ongekende reeks technologische en cultuurlijke vernieuwingen op grote schaal: het eerste integrale vervoers- systeem van Europa, het eerste Europese communicatienetwerk en de meetkundige beheersing van het landschap. De Limes vormde een nieuwe corridor waarlangs de Romeinen moderne agrarische technieken als irrigatie en fruitteelt over Europa verspreid- den. Langs de Limes vonden ook de eerste botanische verplaatsingen op Europese schaal plaats. Aan het eind van het Romeinse rijk was er een heel nieuw Europees landschap ontstaan langs de Rijn en de Donau: het eerste Europese cultuurlandschap.
KAN-gebied 200AD
Het rivierengebied ontleent zijn karakter aan de geomorfologie en dynamiek van het water. Hierop ontwikkelden zich specifieke biotopen en nederzettingsvormen. De Romeinen volgden de geomorfologie maar voegden, in contrast met de natuurlijke wetmatigheden van het gebied, een nieuwe cultuurlijke laag toe. Mensen zijn een onlosmakelijk onderdeel van dit proces geweest. Het landschap maakt de mens, de mens maakt het landschap. Door het omgaan met het water werd hij vindingrijk en berekenend. Eeuwen van interactie tussen de Romeinen en de lokale bevolking versterkte deze eigenschappen en maakte dat ze zich over grotere afstanden konden verplaatsen. Aan het eind van het Romeinse rijk ontstaat een rivierenvolk dat georganiseerd, mobiel en strategisch denkend is. Deze Limes-mens is over-de-grens-heen-kijkend en daarmee de eerste Europeaan.
Europa & de moderne Limes
Na het Romeinse rijk valt Europa weer in delen uit elkaar. De Limes gaat een donkere tijd tegemoet. Na enkele pogingen in vorige eeuwen om één Europa te forceren is er pas nu weer licht. Gezien vanuit de ruimte zijn de landsgrenzen allang niet meer zichtbaar, maar wel de topografie en de bevolkingscentra zoals het Ruhrgebied, Noord-Italië, de Randstad en het KAN-gebied. Het water speelt nog steeds een belangrijke rol in de verstedelijking, zoals de kust langs de Middellandse Zee en het gebied rond de Rijn laten zien.
Google earth Europa
Wat is er in 2000 jaar met het Limes-landschap gebeurd? Het proces van landschapsvorming is doorgezet met de rivier als middelpunt. Het agrarische landschap is verbreed en vergroot. Het is nog steeds een productiegebied, beeldbepalend, innovatief, kwaliteitsgericht, met concentraties van kennis, een hoge recreatieve/toeristische waarde en een economische macht. De mobiliteit en communicatie die cruciaal waren voor de Limes bepalen nog steeds het beeld. Vooral in het gebied langs de Rijn is het verkeersnet- werk toegenomen over water, land en door de lucht. Ondanks de verstedelijking zijn de natuurwaarden van de Rijn- en Donauvalleien grotendeels gehandhaafd.
Homo Limes
Wat is er met de Limes-mens gebeurd? Net als het Limes-landschap bestaat ook de Limes-mens nog steeds. Hij is de bewoner van het gebied, de maker van het landschap. En het zijn deze vrouwen, de gebruikers: middenin het gebied, op een doordeweekse dag, laden twee vrouwen een vouwkano uit een Mercedes 200 serie en laten haar in de Linge te water.
Wie is de Homo Limes?
Hij is mobiel: anders dan berg- of kustvolk. Hij is openminded: heeft veel contact met andere culturen. Hij is vindingrijk: door het omgaan met de dynamiek van de rivier. Hij is ondernemend: häusle’ bauer hunde kaufer. Hij is geëmancipeerd: doelgericht in plaats van structuurgericht. Hij is Europeaan: kijkt over de grens heen.
Limeslandschap
Middelburg 1750
Hoe zou het landschap van de Homo Limes eruit kunnen zien? Misschien zoals het landelijk gebied van Nederland rond 1750. Toen was het landelijk gebied getransformeerd tot een rijk tapijt van nut en plezier: landbouw afgewisseld met lusthoven en landgoederen. Het rivierengebied heeft de potentie om een vergelijkbare ontwikkeling door te maken. In het nieuwe cultuurlandschap staat weliswaar recreatie centraal, maar dat betekent niet dat er overal openbare parken moeten komen. Juist een brede waaier aan diverse soorten functies biedt de Homo Limes in dit gebied veel meer dan ligweiden en flaneerboulevards. Combinaties van bijvoorbeeld recreatie, natuur en landbouw leveren naast ruimtelijke kwaliteiten ook variatie en keuze.
Subsidielandschap
Financiering van de ontwikkelingen zal voor een belangrijk deel moeten worden gezocht in het subsidielandschap. Dit is meteen ook de leidraad voor de aanpak. Voorstellen om vorm te geven aan dat landschap (ruimtelijk, bestuurlijk en communicatief) zullen in Brussel de geldkraan opendraaien. Dit kan variëren van voorstellen voor (samenwerkende) archeologische projecten tot grensoverschrijdende projecten die iets toevoegen aan de identiteit, economie, natuurwaarde en leefbaarheid van het Limeslandschap. De ontwikkeling van het Limeslandschap is geen blauwdruk maar een transformatieproces. Uitgangspunt is de kwaliteit van het landschap zelf. Publieke investeringen zullen private initiatieven doen opbloeien en andersom.
Limes-landschap 2020
Het aangewezen project voor publieke investeringen in het rivierengebied is natuurontwikkeling gekoppeld aan de waterproblematiek. Europa heeft middelen beschikbaar voor projecten die bijdragen aan de omvang en eenheid van een Limes(natuur)landschap op Europese schaal. Concreet betekent dit het maken van verbindingen, beelddragers en het vergroten van gebiedseigen biotopen. De koppeling met waterbeheer staat centraal: de waterproblematiek van de twee rivieren behoort immers tot een van de kerntaken van Brussel.
In het rivierengebied zijn de stroomgebieden dé elementen om deze opgaven aan te pakken. De aanleg van retentiebekkens in oude stroomgeulen of naast vindplaatsen die aan het water liggen ontmaskeren het verborgen Limes-landschap en vergroten tegelijk de natuurwaarde. In geval van private initiatieven heeft Europa middelen beschikbaar voor projecten die bijdragen aan de ontwikkeling van de landbouw en versterking van de eenheid en identiteit van het (Europese) Limes-landschap. Landbouwprojecten die een meerwaarde opleveren voor recreatie, waterhuishouding en natuur-ontwikkeling krijgen de voorkeur.
Hortus Limes
Wat is de sleutel tot het Limeslandschap? De vindplaatsen. Die zijn immers de belangrijkste, strategische, spirituele ankers in het gebied. Hier is de mythe van het Limes-landschap begonnen en werkelijkheid geworden en hier ontwikkelt zich het Limes-landschap opnieuw en weer verder. Alle projecten worden op, om, of aan de vindplaatsen gekoppeld. Van natuurontwikkelingsgebieden tot recreatieprogramma’s en landbouwprojecten. Het zijn opstappunten voor kanoërs, de proeftuinen voor de landbouw, de oeverwallen van de natuur. De vindplaatsen worden tuinen in de breedste zin van het woord: cultuurlandschappen tussen mens en natuur, middelpunt van de beschaving, vertrekpunt van de transformatie, uitdrukking van de gelaagdheid van het landschap.
René van der Velde
Saline Verhoeven
1:1 Stadslandschappen
Amsterdam 2005